4. Hafta

GEBELİKTE ALGILANAN STRES VE BİLİNÇLİ FARKINDALIK

Sevgili Anneler Hoş Geldiniz

         Bu programa katıldığınız için hepinize teşekkür ederiz.  İlk kez gebe olanlar için bu süreç heyecan verici olmasının yanı sıra zaman zaman stresli de olabilir. Bu eğitim modülünde amacımız size, gebelik sürecinde algılanan stresi tanımanıza ve yönetmenize yardımcı olacak bilgileri ve bilinçli farkındalık tekniklerini sunmaktır. Ayrıca gebelik dönemindeki stresin etkilerini daha iyi anlayacak, bilinçli farkındalık uygulamaları ile stresinizi yönetmeyi öğrenecek ve bu süreci daha sağlıklı ve huzurlu bir şekilde geçirmeniz için gerekli bilgi ve donanıma sahip olacaksınız. Eğitimlere düzenli katılmanız ve öğrendiklerinizi günlük yaşamınızda uygulamanız, programdan en iyi şekilde yararlanmanızı sağlayacaktır. Kendinize ve bebeğinize zaman ayırarak bu eğitim modülünü tamamlamanız hem sizin hem de bebeğinizin sağlığı için önemli bir adım olacaktır. Unutmayın, bu yolculukta yalnız değilsiniz. Hep birlikte öğrenecek ve deneyimlerimizi paylaşacağız.

Hazırsanız, daha sağlıklı ve huzurlu bir gebelik süreci geçirmeniz için eğitime başlıyoruz.

Stresin Tanımı

           Zorlanma ya da yüklenme olarak tanımlanan stres, “bedenin, kendisine yönelik herhangi bir baskıya verdiği tepkidir (Dallı, 2023; Güçlü, 2001). Stres, kişinin kendisiyle çevresi arasındaki dengeyi bozan ve kişinin dengesini korumak veya sağlamak için daha çok çabalamasına sebep olan içsel veya dışsal herhangi bir unsur olarak da tanımlanır (Dallı, 2023). Stres, beden işlevleri ile çevre arasındaki çatışma sonucu fizyolojik sistemlerde ortaya çıkan bir savunma mekanizmasıdır. Stres, vücutta, iç organlarda ve metabolizmada çeşitli bozukluklara neden olur. Bireylerde strese yol açan etkene, stresör denir (Güçlü, 2001; Şahin, 2023). Stresörler, iç kaynaklı ve dış kaynaklı olabilir.

İç kaynaklı Stresörler: İnsan vücudundan kaynaklanan stresörlerdir. İç kaynaklı stresörler, kendi düşüncelerimizden, duygularımızdan veya vücudumuzdan kaynaklanan ve bizi strese sokan durumlar veya olaylardır. Duyu organlarında bozukluk, hastalık durumu, bulunulan ortamda kendini güvenli hissetmeme, temel gereksinimlerin karşılanmasında güçlük çekme, kendini yetersiz hissetme, engellenme, kaygılanma gibi durumlar iç kaynaklı stresörlerdir. Ayrıca toplumsal değişimler, artan sorumluluklar, kişilerarası ilişkilerde bozulma gibi durumlar da iç kaynaklı psikososyal stresörlerdir (Hatice, 2013; Şahin, 2020; Üstün & Kanbay, 2009).

 

Dış kaynaklı stresörler: Dış kaynaklı stresörler, dış çevremizden gelen ve bizi strese sokan durumlar veya olaylardır. İş yerinde yaşanılan problemler (ağır ve baskı altında çalışma), ailede yaşanan bir tartışma, maddi zorluklar, sosyal ilişkilerdeki problemler veya doğal afetler gibi durumlardır. Ayrıca fizik çevreden kaynaklanan stresörler de olabilir. Endüstrileşmeye bağlı gelişen radyoaktivite, çevre kirliliği, hava kirliliği, gürültü, kalabalık ortamda yaşama, ulaşım yetersizliği/aksaklıklar, barınma sorunları gibi durumlar dış kaynaklı stresörlere örnek olabilir. Bu etkenler kişinin iç dengesini bozarak strese yol açar (Guariento et al., 2016; Hatice, 2013; Şahin, 2020).

Stres, akut ve kronik stres şeklinde olabilir.

Akut stres: kısa süreli strestir, çoğu kısa sürede sona erer ve sağlığı etkilemez. Örneğin, araç kullanırken frene sert bastığınızda, eşinizle kavga ettiğinizde veya dik bir yokuştan aşağıya doğru kaydığınızda, yaşanan stres durumudur. Ayrıca yeni veya heyecan verici bir şey yaptığınız zaman kısa süreli stres ortaya çıkar. Akut stresi tüm insanlar yaşar.

Kronik stres: Akut stresten daha uzun süre devam eden strestir ve sağlığı olumsuz etkiler. Kronik stres haftalarca veya aylarca devam edebilir. Örneğin; para sorunlarının olması, mutsuz bir evliliğe sahip olma veya iş yerinde sorun yaşama kronik strese neden olabilir.  Kronik stresle baş edilemezse, sağlık sorunlarına yol açabilir (Ahmed et al., 2011; Fred K. Berger, 2022; Medlineplus 2024). 

Kronik strese bağlı gelişen sağlık sorunları:

  • Yüksek tansiyon
  • Kalp hastalığı
  • Diyabet (Şeker hastalığı)
  • Obezite (Çok aşırı şişmanlama)
  • Depresyon veya anksiyete
  • Yüzde sivilce veya egzama gibi cilt sorunları ortaya çıkar
  • Adet sorunları (Adet düzensizliği veya adetin kesilmesi)

Ayrıca mevcut sağlık sorunları kronik stres ile daha da kötüleşir ( Medlineplus 2024; Fred K. Berger, 2022).

Stres Türleri

            Günlük stresler: Sınav, trafik, iş arama, evde işlerin aksama­sı, ağlayan çocuk, yanan yemek gibi nedenlerle yaşanan streslerdir.

            Gelişimsel stresler: Ergenlik, menopoz gibi gelişim aşamalarında yaşanan streslerdir.

            Durumsal stresler: Evlenme, boşanma, ciddi hastalıklar, doğum, ebeveyn olma durumlarında yaşanan streslerdir (Şahin, 2020; Taşkın, 2023).

Stresin Belirtileri

  Stres vücudu, düşünceleri, hisleri ve davranışları etkileyebilir.

            Strese bağlı vücutta görülen belirtiler:

  • Baş ağrısı
  • Kas gerginliği veya kas ağrısı
  • Göğüs ağrısı
  • Tükenmişlik
  • Cinsel istekte değişiklik
  • Mide rahatsızlıkları
  • Uyku sorunları
  • Sık idrara çıkma

           

Strese bağlı görülen ruhsal belirtiler:

  • Endişe ve sinirlilik
  • Huzursuzluk
  • Motivasyon veya odaklanma eksikliği
  • Hafıza sorunları
  • Bunalmışlık hissi
  • Asık suratlılık veya öfke
  • Anksiyete veya depresyon

           

Strese bağlı görülen davranış değişiklikleri:

  • Aşırı yemek yeme veya yetersiz yemek yeme
  • Öfke patlamaları
  • Sigara kullanma
  • Uyuşturucu veya alkol kullanma
  • Arkadaşlardan uzak durmak ve kimse ile görüşmek istememe
  • Daha az sıklıkta egzersiz yapma (Mayoclinic 2024; Staff, 2023; WHO, 2023)

Strese Vücudun Verdiği Tepkiler

         Stres, vücudumuzun bir tür alarm sistemidir. Tehlike veya zor bir durumla karşılaşıldığında vücut, kendini korumak için harekete geçer ve strese tepki verir. İnsanda strese tepki, beyindeki hipotalamus adlı bir bölgeden başlar. Daha sonra hipotalamus, hipofiz (hormon salgılayan bez) ön lobuna ve böbrek üstü bezlerine sinyal göndererek bazı hormonların  (kortizon ve adrenalin gibi) salgılanmasını sağlar. Bu hormonlar kalp atışını hızlandırır, kan basıncını yükseltir ve vücutta enerjiyi artırır (Hatungil, 2008). Örneğin, önemli bir sınava girileceği zaman sınav öncesinde kalbin hızlı atması, ellerin terlemesi gibi belirtiler yaşanır. Bu, vücudun strese verdiği doğal bir tepkidir. Kalp atışının hızlanması, ellerin terlemesi gibi vücutta oluşan değişikliklerle dış çevreden gelen uyarılara uyum sağlanır. Vücut dengesini sağlamaya yönelik bu davranışlara, uyum davranışları denir. İnsanda vücudun iç dengesini sağlamak ve sürdürebilmek için organizmanın içinde doğuştan var olan ve sonradan kazanılan dürtüler, güdüler ve mekanizmalar vardır. Bunlar birbirleriyle bağlantılı olarak biyolojik, psikolojik ve sosyolojik nitelikte iç dengeyi sağlarlar (Kaba, 2019; Narita et al., 2013; Şahin, 2020). 

Strese Karşı Verilen Bireysel Tepkiler

     Herkes zaman zaman bir dereceye kadar stres yaşar. Ancak strese verilen tepkiler, kişiden kişiye farklılık gösterir. Herhangi bir stresörle karşılaşıldığı zaman, saldırma/kaçma ya da uzlaşma gibi tepkiler gösterilir. Stresin ortaya çıkması durumunda, vücudun dengesini koruyabilmesi, bir dağılma ya da bozulma olmadan dayanabilmesine, stres toleransı denir. Yani, stres toleransı bireyin stres altında kaldığı zaman dengesini koruması ve stres durumuna dayanma kapasitesidir. Stres toleransına aynı zamanda engellenmeye dayanma gücü de denilmektedir. Bu güç, kalıtsal yapıya bağlı olmakla birlikte ilk çocukluk yıllarından başlayarak kişinin karşılaştığı yaşam olayları ve öğrenimi sonucu kazanılır. Strese dayanma gücü, kişinin içinde bulunduğu stres durumunda gerçekçi bir değerlendirme yapabilme, bekleyebilme, erteleyebilme, sorun çözme ve baş etme gücüdür. Yüksek stres toleransı olan kişiler, stresli durumlarla daha iyi başa çıkar ve daha az olumsuz etki yaşarlar (Cunanan et al., 2018; Direk, 2023; Şahin, 2020).

Gebelikte Algılanan Stres

        Algılanan stres, bireyin belirli bir zamanda veya belirli bir sürede stres durumunun ne kadar meydana geldiğine ilişkin hisleri veya düşünceleridir. Gebelikte algılanan stres ise bir kadının hamileliği sırasında yaşadığı ve hissettiği stres düzeyini ifade eder. Gebelik sırasında algılanan stres yaygındır (Çelik & Atasever, 2020; Tagay et al., 2018). Gebelik dönemde fizyolojik, psiko-sosyal, sosyoekonomik ve çevresel faktörler strese sebep olabilmektedir. Gebelikte stres, gebenin stresi algılama durumuna ve kişisel özelliklerine göre farklı düzey­lerde deneyimlenir. Stres sırasında ve­rilen sinirsel ve hormonal yanıtlar, gebelikte olumsuz fiziksel semptomların yaşanmasına ve gebelikte istenmeyen sonuçların ortaya çıkmasına neden olabilir. Gebelikte stres anında kortizon ve adrenalin gibi hormonlar salgılanır. Bu hormonlar, doğum eyleminin erken başlamasına, vücutta hipertansiyona yol açarak gebelik zehirlenmesine, rahim içindeki bebekte büyüme geriliğine ve enfeksiyonlara neden olabilmektedir (Burton et al., 2019; İşbir, 2022; Takahashi et al., 2021).

Gebelikte Strese Yol Açan Etkenler

        Hamilelik sürecinde stres oluşturabilecek birçok faktör bulunmaktadır. Gebelikte değişen vücut şekli, değişen vücut şekli nedeniyle hareketlerde zorlanma, ciltte ortaya çıkan koyu kahverengi lekeler, gebelikte kilonun kontrol altında tutulmaya çalışılması, gebelik esnasındaki davranışların bebeğin kişiliğini etkileyeceği düşüncesi, bebeğin sağlığı, dış görünüşü, cinsiyeti ve doğum ağırlığı, bebeğin hareketleri, bebek bakımı, ekonomik yükün artması, uyku kalitesinin düşmesi, erken doğum riski, doğum esnasında problem yaşanacağı korkusu, doğumda eşinin yanımda bulunamaması, doktorun doğuma zamanında yetişememe ihtimali, doğum sırasında ebe/hemşirelerin tutumları ve  doğum esnasında şiddetli ağrının hissedilecek olması strese neden olan faktörlerdir (Aksoy et al., 2019; Onoye et al., 2016; Pascal et al., 2023).

Gebelikte Algılanan Stresle Başa Çıkma Yöntemleri

        Gebelikte algılanan stresle başa çıkmak için birçok yöntem vardır. Ancak, her birey farklı olduğu için, bu yöntemlerden biri, bir gebeye daha uygun olurken, diğer bir yöntem başka bir gebeye daha uygun olabilir. Gebelikte algılanan stresle başa çıkma için uygulanabilecek bazı öneriler:

  1. Düzenli Sağlık Kontrolleri ve İletişim: Hamilelik sürecinde düzenli sağlık kontrollerine gitmek, sağlık profesyonelleriyle iletişimde olmak, sorular sormak ve endişelerinizi paylaşmak önemlidir. Bu, bilgi edinmenize ve doğru rehberlikle stresle başa çıkmanıza yardımcı olabilir (Özkan et al., 2019).
  2. Sosyal Destek: Ailenizle, arkadaşlarınızla ve eşinizle düzenli olarak iletişim kurmak, duygusal destek almak, duyguları paylaşmak ve anlamak, gebelikte stresle başa çıkmanıza yardımcı olur (Cincioğlu et al., 2020).
  3. Sağlıklı Yaşam Tarzı: Düzenli egzersiz, sağlıklı beslenme, yeterli uyku ve su tüketimi, genel sağlığı iyileştirir ve gebelikte stresle başa çıkmada etkili olur (Özkan & Oskay, 2014).
  4. Zaman Yönetimi: Sorumluluklarınızı organize etmek, zaman yönetimi becerilerinizi geliştirmek ve önceliklerinizi belirlemek stresle başa çıkmanıza yardımcı olur (Cincioğlu et al., 2020).
  5. Hobi ve Eğlence: Kendinize zaman ayırarak hoşlandığınız aktivitelere yönelmek, sizi rahatlatan hobilerle uğraşmak, gebelikte stresle baş etmede etkili olabilir (Özkan & Oskay, 2014).
  6. Profesyonel Yardım: Eğer stres sizin için çok büyük bir sorun haline geldiyse, bir sağlık profesyoneli ile görüşmek faydalı olabilir. Psikologlar veya sosyal hizmet uzmanları ve hemşireler duygusal destek ve başa çıkma stratejileri konusunda yardımcı olabilirler (Cincioğlu et al., 2020).
  7. Rahatlatıcı Aktiviteler: Gebelikte rahatlatıcı aktiviteler, örneğin yürüyüş, yoga, bilinçli farkındalık meditasyonu veya nefes egzersizleri gibi aktiviteler stresi azaltabilir. Bu aktiviteler, vücutta gevşemeye yardımcı olarak duygusal dengeyi sağlar (Özkan & Oskay, 2014; Torğutalp, 2018).(Baer et al., 2012)
  8. Düzenli uyku alışkanlığı: Yeterli uyku uyumak hem vücut hem de zihin için önemlidir. Uyku vücudumuzu onarır, rahatlatır ve gençleştirir. Hafta sonları da dahil her gece aynı saatte yatma ve her sabah aynı saatte kalkma düzenli uyumanızı sağlar ve stresi azaltabilir. Uyuduğunuz yerin sessiz, karanlık ve uygun bir sıcaklıkta olmasını sağlayın. Uyumadan önce televizyon, bilgisayar ve akıllı telefon gibi elektronik cihaz kullanmayın. Yatmadan önce fazla yemek yemeyin, kafein ve alkolden kaçının. Gün içinde fiziksel olarak aktif olmak, geceleri daha kolay uykuya dalmanıza yardımcı olur (WHO, 2024).

      Gebelik süresince stresten korunmaya ve stresi azaltmaya yönelik uygulamaların stres düzeyini ve kortizon hormonu düzeyini azalttığı bilinmektedir. Gebelik döneminde stresi azaltmak amacıyla kullanılan kanıt temelli uygulamalar içerisinde bilinçli farkındalık meditasyonları da yer almaktadır (Crovetto et al., 2021; İşbir, 2022).

  • Egzersizlerin Uygulanması

      Bilinçli farkındalık meditasyonu, genellikle sessiz ve rahatsız edilmeyecek bir yerde oturarak, doğru duruşu alarak ve odaklanacak bir noktaya bakarak yapılır. Meditasyon, düşüncelerinizi ve duygularınızı izlemenize, fakat onlara takılmadan uygulamaya devam etmenize yardımcı olacak birkaç nefes alıp verme ile başlar. Daha sonra, zihninizi yavaşça anlık deneyimlerinize (nabız atışları, nefes alma, hissettiğiniz vücut sıcaklığı gibi) yoğunlaştırmak için odaklanılır.  Meditasyon sırasında, zihniniz başka yerlere kayarsa, yavaşça farkındalığınızı kaybettiğinizi fark edin ve ilk odaklandığınız şeye tekrar odaklanmaya çalışın (Atalay, 2023; NLP, 2023).

  • Eğitimlere Düzenli ve Zamanında Katılımın Önemi 

       Bilinçli farkındalık meditasyonu daha az kaygı, depresyon ve stres, daha fazla mutluluk, daha iyi uyku, daha iyi karar verme, daha iyi bağımlılık kontrolü, daha iyi odaklanma, daha yüksek bağışıklık ve daha az kronik ağrı gibi faydalar sağlar. Bilinçli farkındalık meditasyonundan en üst düzeyde faydalanabilmek için eğitimlere düzenli ve zamanında katılmanız gerekir.  Düzenli katılım, öğrenmenizi ve gelişiminizi destekler. Bu program için haftada 3 gün ve 45 dk ayırmanız gerekiyor. Haydi şimdi anda kalabilmek için meditasyona başlayalım!…

Oturma Meditasyonunun Uygulanması

Nefes Meditasyonu Uygulaması

Oturma ve Nefes Meditasyonları İle Verilen Ses Kayıtlarıyla Bu Uygulamanın Hafta İçerisinde Tekrar Edilmesi

Nefes Meditasyonu Ses Kaydı
Oturma Meditasyonu Ses Kaydı

Deneyimleriniz

Kaynaklar

Ahmed, S. M., Lemkau, J. P., & Hershberger, P. J. (2011). Psychosocial influences on health. Textbook of family medicine. 8th ed. Philadelphia: Saunders, 24-32.

Aksoy, S. D., Dutucu, N., Özdilek, R., Bektaş, H. A., & Keçeci, A. (2019). Gebelik stresi değerlendirme ölçeği’nin Türkçe’ye uyarlanmasi ve faktör analizi. Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 5(1), 10-14.

Atalay, Z. (2023). Mindfulnes,bilinçli farkındalık, farkındalıkla anda kalabilme sanatı İnkılap Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ.

Baer, R. A., Lykins, E. L., & Peters, J. R. (2012). Mindfulness and self-compassion as predictors of psychological wellbeing in long-term meditators and matched nonmeditators. The Journal of Positive Psychology, 7(3), 230-238.

Burton, G. J., Redman, C. W., Roberts, J. M., & Moffett, A. (2019). Pre-eclampsia: pathophysiology and clinical implications. BMJ, 366, l2381. https://doi.org/10.1136/bmj.l2381

Cincioğlu, E., Durat, G., Öztürk, S., & Akbaş, H. (2020). Riskli gebeliklerde gebelerin ruhsal durumları ve stresle başa çıkma biçimleri. Sağlık ve Toplum, 3, 148-157.

Crovetto, F., Crispi, F., Borras, R., Paules, C., Casas, R., Martín-Asuero, A., Arranz, A., Vieta, E., Estruch, R., & Gratacós, E. (2021). Mediterranean diet, Mindfulness-Based Stress Reduction and usual care during pregnancy for reducing fetal growth restriction and adverse perinatal outcomes: IMPACT BCN (Improving Mothers for a better PrenAtal Care Trial BarCeloNa): A study protocol for a randomized controlled trial. Trials, 22(1), 362.

Cunanan, A. J., DeWeese, B. H., Wagle, J. P., Carroll, K. M., Sausaman, R., Hornsby, W. G., Haff, G. G., Triplett, N. T., Pierce, K. C., & Stone, M. H. (2018). The general adaptation syndrome: a foundation for the concept of periodization. Sports Medicine, 48, 787-797.

Çelik, A. S., & Atasever, İ. (2020). Gebelerde algilanan stres düzeylerinin ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 23(2), 267-276.

Dallı, M. (2023). Vücut bakımı ve sağlıklı yaşamanın temel esasları. In Y. K. Haspolat (Ed.), Ruh ve Vücut Sağlığı (pp. 110-195). Sabahattin Ertuğrul, Orient Basımevi.

Direk, M. (2023). Stresin evrimsel kökenleri ve modern dünyada başa çıkma teknikleri. Retrieved 22.03.2024 from https://akademiklink.net/stresin-evrimsel-kokenleri-ve-modern-dunyada-basa-cikma-teknikleri/

Fred K. Berger, M. (2022). Stress and your health. https://medlineplus.gov/ency/article/003211.htm

Guariento, R. T., Mosqueiro, T. S., Matias, P., Cesarino, V. B., Almeida, L. O. B., Slaets, J. F. W., Maia, L. P., & Pinto, R. D. (2016). Automated pulse discrimination of two freely-swimming weakly electric fish and analysis of their electrical behavior during dominance contest. J Physiol Paris, 110(3 Pt B), 216-223. https://doi.org/10.1016/j.jphysparis.2017.02.001

Güçlü, N. (2001). Stres yönetimi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(1).

Hatice, K. (2013). Örgütlerde stres kaynakları ve stres yönetimi. Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu Dergisi(29), 37-44.

Hatungil, R. (2008). Stres ve demansta Hipotalamus-Hipofiz-Adrenal ekseninin rolü. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 1(3), 1-7.

İşbir, G. G. (2022). Perinatal dönemde psikolojik değişimler ve hemşirelik yaklaşımları In E. Nazik (Ed.), Doğum, Kadın Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği (pp. 117-119). Akademisyen Kitabevi A.Ş.

Kaba, İ. (2019). Stres, ruh sağliği ve stres yönetimi: Güncel bir gözden geçirme. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi(73), 63-81.

Narita, S., Tsuchiya, N., Kumazawa, T., Maita, S., Numakura, K., Obara, T., Tsuruta, H., Saito, M., Inoue, T., Horikawa, Y., Satoh, S., & Habuchi, T. (2013). Comparison of surgical stress in patients undergoing open versus laparoscopic radical prostatectomy by measuring perioperative serum cytokine levels. J Laparoendosc Adv Surg Tech A, 23(1), 33-37. https://doi.org/10.1089/lap.2012.0348

NLP, İ. (2023). Minfulness koçluğu eğitimi, bilinçli farkındalık.

Onoye, J. M., Goebert, D., & Morland, L. (2016). Cross-Cultural Differences in Adjustment to Pregnancy and the Postpartum Period. In A. Wenzel (Ed.), The Oxford Handbook of Perinatal Psychology (pp. 0). Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199778072.013.31

Özkan, A., Dağlar, S., Nur, G., & Bilgİç, N. (2019). Gebelerin stresle başa çıkma tarzları ile yaşam kalitesi arasındaki ilişki [Relationship between coping with stress styles and quality of life of pregnant women]. Cukurova Medical Journal, 44(3), 953-959. https://doi.org/10.17826/cumj.491840

Özkan, Z., & Oskay, Ü. (2014). Yüksek riskli gebelerin yaşadığı stresörler ve stresle baş etme yöntemleri. Journal of Istanbul Faculty of Medicine. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000124

Pascal, R., Casas, I., Genero, M., Nakaki, A., Youssef, L., Larroya, M., Benitez, L., Gomez, Y., Martinez-Aran, A., Morilla, I., Oller-Guzmán, T. M., Martín-Asuero, A., Vieta, E., Crispi, F., Gratacos, E., Gomez-Roig, M. D., & Crovetto, F. (2023). Maternal stress, anxiety, well-being, and sleep quality in pregnant women throughout gestation. Journal of Clinical Medicine, 12(23), 7333. https://www.mdpi.com/2077-0383/12/23/7333

Staff, M. C. (2023). Stress management. Retrieved 04.07.2023 from https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/stress-management/in-depth/stress-symptoms/art-20050987?p=1

Şahin, N. H. (2020). Kadın sağlığı ile ilgili temel kavramlar. In N. K. Beji (Ed.), Kadın Sağlığı ve Hastalıkları (pp. 49-66). Nobel Tıp Kitabevleri.

Şahin, N. H. (2023). Kadın Sağlığı ile İlgili Temel Kavramlar In N. H. Şahin (Ed.), Kadın Sağlığı Hastalıkları ve Doğum (pp. 17-23). Nobel tıp kitabevleri.

Tagay, Ö., Çalışandemir, F., & Ünüvar, P. (2018). Genç yetişkinlerin algılanan stres düzeyleri ile akılcı olmayan inançları ve benlik saygıları arasındaki ilişki. International Journal of Education Technology and Scientific Researches, 3(7), 167-175.

Takahashi, M., Makino, S., Oguma, K., Imai, H., Takamizu, A., Koizumi, A., & Yoshida, K. (2021). Fetal growth restriction as the initial finding of preeclampsia is a clinical predictor of maternal and neonatal prognoses: a single-center retrospective study. BMC Pregnancy and Childbirth, 21(1), 678. https://doi.org/10.1186/s12884-021-04152-2

Taşkın, L. K., Kamile. (2023). Kadın Sağlığına Giriş. In L. Taşkın (Ed.), Doğum ve Kadın Sağlığı Hastalıkları Hemşireliği (Vol. 18, pp. 1-20). Akademisyen Kitabevi.

Torğutalp, Ş. (2018). Effects of yoga principles (asana, pranayama and meditation) on brain waves. Turkish Journal of Sports Medicine, 53.

Üstün, B., & Kanbay, Y. (2009). Kars ve Artvin illerinde hemşirelerin iş ortamı ile ilgili stresörleri ve kullandıkları başetme yöntemlerinin incelenmesi.

WHO. (2023). Stress. Retrieved 05.07.2024 from https://www.who.int//news-room/questions-and-answers/item/stress/?

© Copyright 2024. ATABAUM